मातृका पोखरेल

“धुवाँ” 
‘फ्रष्टेड बौलाहा’ चोकको पूर्वपट्टि आएर उभियो । निर्माण पूरा हुन नपाउँदै अलपत्र परेको विवादित स्तम्भतिर फर्केर ऊ फेरि एकपटक जोडले हाँस्यो ।
‘यहाँ सहिद स्तम्भ बन्नुपर्छ, कुनै भ्रष्टहरुको सालिक यहाँ बनाउन पाइँदैन ।’ उसले सबैलाई सुनाउन ठूलो स्वरमा करायो ।
यो चोक बजारमा त्यो बौलाहा जहाँ पनि जतिबेला पनि उपस्थिति हुन्छ । समय–समयमा वस्तीतिर पनि गइरहन्छ । ऊ अरु बौलाहाजस्तो बौलाहा भने होइन । मानिसहरुसँग सभ्य र शिष्ट व्यवहार गर्छ । दुःख र अन्यायमा परेका मानिसहरुलाई सल्लाहमात्र होइन, प्रतिबद्ध भएर सहयोग पनि गर्छ । ऊ यो भेकमा ‘फ्रष्टेड बोलाहा’का रुपमा प्रख्यात छ । तर उसको वास्तविक नाम शशीराज थापा हो । एउटा बोरा ओडेर हिंड्छ ऊ । एउटा लौरो पनि बोक्छ । कसैको घरमा गएर ऊ त्यसै खाँदैन । त्यहाँका केही काम गरिदिन्छ । उसले जीवनको लामो खण्ड राजनीतिमा वितायो । त्यसबेला पनि ऊ इमान्दार व्यक्तिको रुपमा परिचित भयो । उसले आफ्ना क्रियाकलापहरुमा परिवर्तन गर्दै जान थाल्यो । त्यसपछि ऊ शशीराज थापाबाट ‘फ्रष्टेड बौलाहा’ बन्यो । अविवाहित थियो र अहिलेसम्म पनि अविवाहित नै छ । यो बजार वरिपरि मात्र होइन, टाढा–टाढाका गाउँ–वस्तीहरुमा समेत ऊ परिचित छ ।
हिजोआज यो बौलाहा स्थानीय पार्टी नेताहरुको आँखामा कसिंगर बनिरहेको थियो । तर ऊ नयाँ पुस्ताका युवाहरुको मन जित्न पनि उत्तिकै सफल भएको थियो । ऊ सत्ता नजिकका मानिसहरुको कसिंगर बन्नेक्रम निकै लामो छ । निरंकुश पंचायतकै समयमा प्रधानपञ्चमा चुनाव उठ्ने निहुँ गरेर उसले पंचायती व्यवस्थाको खिल्ली उडायो । पंचायती सरकारको आँखामा ऊ खतरनाक शत्रु बनेको थियो त्यसबेला । संसदीय राजनीतिको बाह्र वर्षमा पनि ऊ एमाले, कांग्रेस र राप्रपाजस्ता पार्टीहरुको आँखामा बिझाइरह्यो । शाही शासनकालको समय उसका लागि धेरै कष्टपूर्ण रह्यो । जनस्तरबाट ठूलो आवाज नउठेको हो भने माओवादीको आरोपमा ऊ मारिने अवस्थामा पुगेको थियो । तर ऊ बौलाहा भनिएर मात्र बाँच्न सफल भयो ।
बजारको बीचमा एउटा सानो चोक छ । चोकको बीचमा वरिपरि पर्खाल लगाएर घेरिएको एउटा सानो पार्क पनि छ । तर त्यो पार्क केही महिनादेखि अलपत्र र लथालिङ्ग अवस्थामा छ । निर्माण गर्दागर्दै स्थानीय युवा विद्यार्थीहरुले पार्कको बीचमा पंचायतकालमा मारिएका एकजना सहिदको सालिक राख्ने प्रस्ताव राखे । त्यो प्रस्तावका कारण त्यहाँ निकै ठूलो राजनीतिक हल्लीखल्ली मच्चियो । विद्यार्थीहरुको प्रस्तावमा फ्रष्टेड बौलाहाले समर्थन मात्र जनाएन, अरुको सहयोग जुटाउने अभियान नै पनि थाल्यो । अचेल यो महत्वपूर्ण विवादलाई लिएर फ्रष्टेड बौलाहाले नयाँ पुस्ताको चेतना र चिन्तनलाई बोकेर नेतृत्व नै लिएको छ ।
“सहिदको नाममा यहाँ कम्युनिष्टको सालिक राख्न दिनुहुन्न । बरु सालिक राख्ने नै हो भने हाम्रा पार्टीका नेताको राख्नुपर्छ ।” पंचायतकालका यही गाउँ पंचायतका प्रधानपञ्च र बहुदलकालका गा.वि.स. अध्यक्ष भइसकेको जनता पार्टीका नेता रंगध्वजले युवा विद्यार्थीहरुको प्रस्तावको बिरुद्धमा एउटा मोर्चा नै खडा ग¥यो । युवा विद्यार्थीहरुको प्रस्तावमा दिनहुँ जनसमर्थन बढ्दै गयो । “एउटा सभा गरेर हामीले जनसमर्थन बटुल्नुपर्छ ।” एक दिनको कोठे भेलामा रंगध्वजले आफ्ना सहयोगीहरुसँग यस्तो प्रस्ताव राख्यो । रंगध्वज र उसका सहयोगीहरुले सभा गर्ने दिन त तोके, तर युवा र विद्यार्थीहरुको पक्षमा दिन दुईगुना रात चौगुनाको दरले समर्थन बढिरहेको थियो । पार्कभित्र राख्ने सालिकका बारेमा विवाद बढ्दै गएपछि अलिकति आकार लिन थालेको पार्क पनि क्रमशः भत्कदै र विद्रुप बन्दै गइरहेको थियो ।
“हाम्रो पार्टीको आदरणीय नेताको सालिक नराख्ने हो भने यहाँ हामी कसैको पनि सालिक राख्न दिँदैनौं ।” रंगध्वजले सभामा चुनौति र धम्कीका शब्दहरु वर्षाए । सभामा मानिसहरुको उपस्थिति अत्यन्तै कम थियो । उसले सभाको यो हालतको कल्पनासम्म पनि गरेको थिएन । सभामा रंगध्वजले औंला सोझ्याएर मान्छेहरुको गिन्ती ग¥यो । एक.. दुई…, चौध…. पन्ध्र । फेरि ग¥यो । उही पन्ध्रजना ।
“पन्ध्र जनाको सभा त साह्रै लाजलाग्दो भयो ।” एकजना सहयोगीले रंगध्वजकै अघिल्तिर निरास सुस्केरा छाड्यो ।
यो कुरालाई रंगध्वजले नसुनेझैं गरेर एकपटक आफ्नो अतीततिर फर्कियो । ऊसँग त्यस्ता दिनहरु पनि थिए, जुन दिन यी सभामा जम्मा भएका मानिसहरु सदादिन उसकै अघिपछि भइरहन्थे । सभामा मानिसहरुको उपस्थिति देखेर ऊ ज्वालामुखी फुट्न लागेको पहाडझैं क्रोधित भइरहेको थियो ।
रंगध्वजको सभा कोणसभाझैं क्षणभरमैं सकियो । सभालाई अन्त गरेर उसले पाइला मात्र के अघि बढाएको थियो, बजारको तल्लो चोकतिरबाट एउटा ठूलो जुलुस आफैं भएतिर आउँदै गरेको आवाज सुन्यो । उसले जुलुसका मान्छेहरुको आवाजलाई ठम्याउने कोशिस ग¥यो । आवाजले बुझिन्थ्यो– जुलुस निकै ठूलो थियो ।
‘ओहो जुलुस त ठूलो रहेछ !’ उसकै सहयोगी रघुवीरले ठूलो स्वरले प्रतिक्रिया दियो । रंगध्वजलाई रघुवीरसँग भित्रभित्रै रिस उठ्यो ।
जुलुस आएको बाटोबाट अलिकति पछि फर्किएर रंगध्वज एउटा गल्लीतिर पस्यो । केही सहयोगीहरुलाई लिएर रंगध्वज भाग्दै पूर्वतिरको मूलबाटो निस्कियो । मुलबाटोमा निस्किएपछि उसलाई झन् डर लाग्यो । ऊ फेरि अर्को गल्लीतिर पर वेग बढिरहेको श्वासलाई रोकेर ऊ एकपटक पछिल्तिर फर्कियो । जुलुसबाट चर्को नारा गुन्जिरहेको थियो । नारामा आफ्नो नाम मिसिएको पनि सुन्यो उसले । उनी आफ्ना भयग्रस्त जीवनका अतीततिर फर्कियो । पंचायत ढलेर बहुदल आउँदा पनि उसको जीवन कम त्रासपूर्ण थिएन । तर विस्तारै उनले एउटा पार्टी समातेर गा.वि.स. अध्यक्षसम्म भयो । उनको आँखामा यस ठाउँमा शासन गरेका आफ्ना स्वर्गीय दिनहरु नाच्न थाले ।
“तर समय अब मेरो मुठ्ठीबाट टाढा पुगिसक्यो !” उसले फेरि वर्तमानतिर फर्केर सोच्यो ।
“सहिदहरुलाई बिर्सेर यहाँ भ्रष्टहरुको सालिक राखिन्छ भने अब यस ठाउँमा मानिसहरु नबसेर मुर्दामात्र बसे हुन्छ ।” माइकबाट ठूलो स्वरले फ्रस्टेड बौलाहा कराइरहेको थियो ।
“केटाहरु अब हामीले ठण्डा भएर सोच्नुपर्छ ।” रंगध्वजको अनुहार पानी पर्नुभन्दा अघिको वातावरण शान्त भएझैं देखियो ।
“यो सबै भाँड्ने काम त्यही बौलाहाको हो । त्यसले यो सबै गाउँ टोललाई नै उचालेको छ ।” हुल्लड–बाजको रुपमा कुख्याती कमाएको उसको सहयोगी नरेन्द्रले परिस्थितिको विश्लेषण गर्न खोज्यो ।
“अब यहाँ त्यो एउटा बौलाहा मात्र छैन । सयौं बौलाहाहरु जन्मिसकेका छन् । ती सबै बौलाहाहरु सदाचार, नैतिकता र जीवन मूल्यको कुरा गर्छन् ।” रंगध्वजले परिस्थितिको गम्भीर आंकलन ग¥यो ।
“अब हामीले नयाँ ढंगले चल्न सक्नुपर्छ ।” अर्को सहयोगीले रंगध्वजलाई आफ्नो रणनीति परिवर्तन गर्ने सल्लाह दियो ।
उसले रंगध्वजको कानमा सुटुक्क केही कुरा फुस्फुसायो । एकछिन अघिल्तिर अँध्यारो पोतिएको रंगध्वजको अनुहारमा फेरि उज्यालोको किरण पोखियो ।
रंगध्वज टाउको हल्लाउँदै विस्तारै उठ्यो । र सहयोगीहरुलाई लिएर फेरि गल्लीको अर्को दिशातिर अलप भयो ।
“आज राति फ्रस्टेड बौलाहा मरेछ !” रेडियोले प्रसारण गरेको समाचारझैं यो खबर छिनभरमैं चारैतिर फैलियो । विहानै नुहाउन नदी किनारतिर जाने कोही मान्छेले उसको मृत्युको खबर एकांकानु मैदान हुँदै सारा बजार र वस्तीभरि फैलियो ।
विहान उज्यालो हुनेबित्तिकै फ्रस्टेड बौलाहाको मृत्यु बजारवासीहरुका लागि असामान्य समाचार बन्यो । धेरैले ‘होइन होला’ भनेर शंका व्यक्त गरे । बजारका प्रायः सबै मानिसहरुको अनुहारमा चिन्ताका धर्साहरु देखिए । रंगध्वज र उसका केही सहयोगीहरु भने केही हतास भएजस्ता देखिन्थे । बौलाहाको मृत्युको जनचासोले झन् उनीहरुको हतासपन बढ्दै गयो । यी दुवै प्रतिक्रियाहरु त्यहाँ प्रष्टै देखिन्थे र बुझिन्थे । फ्रस्टेड बौलाहाले आफूलाई फ्रष्टेड राजनीतिक कार्यकर्ता भनेर परिचय दिन्थ्यो । त्यसैले उसको नाम नै फ्रष्टेड बौलाहा भनेर परिचित बन्यो ।
“मलाई फ्रस्टेड बौलाहा भने केही फरक पर्दैन !” सबैसँग ऊ हाँसेरै यसो भन्थ्यो ।
सबैले बौलाहा भनिदिएर मात्र ऊ बौलाहा भयो । ऊ एक्लो थियो । राजनीति ग¥यो, अविवाहित बस्यो । छयालीस सालको आन्दोलनपछि उसले आफ्नो बाटो भत्कियो भन्न थाल्यो । आफ्ना साथीहरुको सत्तामोहपछि उसले पार्टी छाडिदियो । केही समयपछि आफ्नो सम्पत्ति आफ्नै परिश्रमले खोलेको गाउँको विद्यालयलाई दियो र त्यही विद्यालयमा निःशुल्क पढाउन थाल्यो । त्यसपछि सबैले उसलाई बौलाहा भनिदिए । उसले मानिसहरुको भनाइलाई अस्वीकार गर्दै हिँडेन । वास्तवमा ऊ बौलाहा थियो कि थिएन, उसको मृत्युपश्चात्सम्म पनि रहस्यकै विषय बन्यो ।
उसको तर्क गर्ने शैली बडो अचम्मको थियो । सत्य र न्यायको पक्षमा डटेर लाग्थ्यो । अन्यायी र शोषकहरुको ऊ हुर्मत लिन्थ्यो । बजारका जाली–फटाहाहरु ऊसँग त्राहीमाम हुन्थे । उनीहरु ऊसँग छलिएर हिँड्थे र अघि पर्ने साहसै गर्दैनथे । विहान सबेरै बजार र टोलका मानिसहरु बौलाहाको लास हेर्न सुनकोशी बगरतिर दौडिए ।
“यो मृत्यु स्वभाविक होइन !” उसको लासलाई हेर्नेबित्तिकै एकजनाले अर्कोको कानमा फुसफुसायो ।
“स्वभाविक नभएको भनेको के ?” अर्कोले सोध्यो ।
“हत्या !” अर्कोले थप्यो ।
“पक्कै हो !” त्यो मान्छे कन्भिन्स भयो ।
“घाँटीमा डोरीले कसिएको निलडाम छ ।” भीड अघिल्तिरबाट एउटा आवाज आयो ।
त्यसपछि भीडमा फेरि मानिसको ठेलमठेल शुरु भयो ।
“हत्या नै हो !” सबैको यही ठहर भयो ।
“कसले, किन मा¥यो ?” भीडमा कसैले अर्को प्रश्न उठायो ।
“यो पनि बुझ्न अप्ठ्यारो छ र !” एकजना विद्यार्थीको आक्रोश सुनियो ।
“यहाँ ठूलो षडयन्त्र छ !” अर्को विद्यार्थीको स्वर चर्को भयो ।
“यी बौलाहा हाम्रो समाजका मणि हुन् । सम्मानका साथ यिनको अन्त्येष्टि गर्नुपर्छ ।” शिक्षक रामानन्दले विद्यार्थीहरुतिर फर्केर समर्थनको आग्रह गरे ।
“पहिले पोष्टमार्टम गर्नुपर्छ ।” फेरि अर्को मत सुनियो ।
मानिसहरुको एउटा ठूलो समूह लास लिएर अस्पतालतिर गयो । अस्पताल वरिपरि मानिसहरुको ठूलो भीड लाग्यो । पोष्टमार्टममा षडयन्त्र हुनसक्ने त्रासले मानिसहरु खबरदारी गरिरहेका थिए ।
अस्पतालमा भीड बढ्दै गएपछि केही मान्छेहरु बजार चोकको चियापसलमा झुम्मिए ।
“त्यो मान्छे बौलाहा थिएन ।” शिक्षक दिनानाथले चिन्तित मुद्रामा आफ्नो भनाइ राखे ।
“बौलाहा थिएन भने उसको जीवन किन अस्वाभाविक थियो ?” चियापसले एकाएक जिज्ञासु भयो ।
“उसले आफ्नो आस्था र विचारलाई क्रियान्वयन गर्न सजिलो बनाउन त्यसो गरेको हुनसक्छ ।” शिक्षक दिनानाथ फेरि गम्भीर देखिए ।
“मलाई पनि यस्तै लागेको हो ।” अघिसम्म शंका व्यक्त गर्ने पसले पनि आफ्नो विचारलाई परिवर्तन गर्दै थियो ।
“बौलाएजस्तो नगरेको भए के हुुन्थ्यो ?” अर्का कर्मचारी फेरि जिज्ञासु देखिए ।
“बौलाहाजस्तो अभिनय नगरेको भए उनी यति लामो समयसम्म बाँच्न पाउँदैनथे । माओवादीको आरोपमा उनलाई गिरफ्तार गर्दा उनलाई त्यतिबेला हत्या गर्न लागेको चर्चा चलेको थियो । बौलाहा भनिएर मात्र उनी त्यतिबेला बाँच्न सफल भए ।” दिनानाथले स्पष्टीकरण दिए ।
“आखिर बौलाएर पनि त बाँच्न पाएन नि !” कर्मचारीले नि आफ्नो जिज्ञासालाई खोतल्दै गयो ।
“ऊ केका लागि बौलायो ?” अर्को जिज्ञासा भीडमा फेरि कतैबाट आयो ।
“सत्य र न्यायको कार्यान्वयन गर्न !” अर्को जवाफ भीडबाटै आयो ।
“ऊ सत्य र न्यायको बिरुद्धमा कतै लाग्यो त ?” चिया पसल्नी रुँलाजस्तो गरी ।
“बौलाहा मरेकोमा यसलाई ठूलो चिन्ता परेजस्तो छ ।” चियापसलेले आफ्नी स्वास्नीतिर फर्केर खिसिट्यूरी ग¥यो ।
“त्यो बौलाहा नभएको भए तिमी मलाई यसरी बस्न दिन्थ्यौं र ? सम्झ त पुराना कुराहरु !” स्वास्नीले उसलाई वाल्ल पारी ।
“त्यो बौलाहाले तँलाई के न्याय ग¥यो ?” पसलेले अँध्यारो मुख पार्दै प्रतिवाद गर्न खोज्यो ।
“दाइजो नल्याएको निहुँमा तिमीले मलाई घरबाट निकाल्न खोजेको कुरो बिस्र्यौ ?” पसलेलाई स्वास्नीले अतीतको घाउ देखाई ।
“त्यसो भए त्यो बौलाहा तेरो भाग्य विधाता थियो होइन त ?” पसले निधार खुम्च्याएर फेरि हाँस्यो ।
“मलाई मात्र होइन, धेरै मानिसहरुलाई त्यसले न्याय दिलायो ।” पसलेकी स्वास्नी फेरि संवेदित देखिई ।
“मलाई न्याय चाहियो । म बौलाहा खोज्दै हिँडेकी !” एउटी वृद्ध महिला चोकमा आएर सबैको मुखतिर हेर्दै चिच्याइन् ।
सबैले एकपटक मुखामुख गरे ।
अस्पतालबाट शवयात्रा गर्दै विशाल जुलुस यही चोकतिर आयो । सबैका आँखा जुलुसतिर टाँसिएका थिए ।
घरमा आगो लागे छ । आगोको मुस्लो र धुँवाले आकासै छुन लाग्यो !” पसल्नीले सबैको ध्यान अर्कोतिर आकर्षित गरी ।
“रंगध्वजको घरमा जुलुसले आगो लगाएजस्तो छ ।” शिक्षक दिनानाथले परिस्थितिको अनुमान लगाए ।
“त्यसको घरमा त आगो झोस्नै पथ्र्यो ।” पसल्नीको प्रतिक्रिया झरिहाल्यो ।
जुलुस त्यही चोकमा आएर रोकियो ।
“यस ठाउँमा यतिका मान्छे मैले अहिलेसम्मै देखेकी थिइन् ।” पसलेले अचम्म मानेर मानिसहरुको भीडतिर आँखा दौडायो ।
“अब यस ठाउँमा फ्रस्टेड बौलाहा र शहीदको शालिक स्थापना गरिने छ ।” चोकमा बनाइएको मंचमा चढेर उद्घोषक बोलिरहेको थियो ।
“शवयात्रा अब फेरि शुरु हुन्छ ।” मंचबाट कसैले अर्को जानकारी गरायो ।
रंगध्वजको घर सल्किएर धुँवाको लप्का आकाशमा थेग्ला–थेग्लामा विभाजित भएर विलाइरहेको थियो ।
“घर बलेको धुँवा त अरु धुँवाभन्दा बेग्लै हुँदो रहेछ ।” मलामीहरु आकाशतिर फर्केर प्रतिक्रिया जनाइरहेका थिए ।