पत्याउनै पनि अप्ठ्यारो लाग्ने इतिहास हामीसँग रहेछ । एउटी महिलाको नेतृत्वमा ६८ जना समाजसँग विद्रोह गरेर अरुण नदीमा फाल हालेर मरे । सरकारले उनीहरूलाई पागल भन्यो । फेरि पनि एउटा गजबको प्रश्न छ, पागलहरू ६८ जना भेला हुन्छन् नै कसरी ? फेरि मर्ने सल्लाह कसरी गर्छन् र खोलामा फाल हालेर किन मर्छन् ? डेढ सय वर्ष अगाडि एउटी बालिकाको जन्म हुन्छ, भोजपुरको मजुवा गाउँमा, न्यौपाने परिवारमा । नाम राखिन्छ योगमाया । योगमाया न्यौपाने सात वर्षकी छँदा रामहरि कोइरालासँग बिहे हुन्छ । दुई वर्षपछि रामहरि मर्छन् । नौ वर्षकी हुँदा योगमाया विधवा हुन्छिन् । सासू-ससुराले पोइटोकुवी भन्छन्, हेला गर्छन् । नौ-दश वर्षकी छँदा दिनभरी वनमा बाख्रा चराउँछिन् र रातपरेपछि जुठाभाँडा माझिसकेर बाख्रासँगै खोरमा सुत्न जान्छिन् । मान्छेहरूबाट हेपिएपछि बाख्रा नै उनका साथी हुन्छन् । जुठाभाँडा र कामहरू उनका आफन्त हुन्छन् । उमेर कच्चा भए पनि उनी घरकी बुहारी हुन्, त्यसमाथि पनि पोइ मरेकी बुहारी । यातना उनले धेरै पाउँछिन् । बाख्राको खोरमा र पिंढीमा सुत्नुपर्ने त छँदैछ, कहिलेकाहीं भोकै सुत्नुपर्छ । काम गर्दा गल्ती भयो भने उनले पाउने सजाय पनि अमानवीय छ । अगेनामा मकैका खोया थुपारेर उनलाई भित्र राखिन्छ र आगो सल्काएर ढोका थुनिन्छ । धुवाँमा निस्सासिएर उनी बस्नुपर्छ तर मर्दिनन् ।

यातना सहन नसकेर किशोरी योगमाया घरबाट भाग्छिन् । माइत जाने बाटो नदेखेर रातभरि उनी वनमै बस्छिन् । घरको यातनाभन्दा जंगलको डर उनलाई सजिलो लाग्छ, फर्केर घर जान्नन् । जंगलमा दुई रात हराएपछि तेस्रो दिन योगमाया माइत पुग्छिन् । त्यहाँ पनि उनको स्वागत हुँदैन । माइतीलाई छोरीको घर बिग्रेला भन्ने चिन्ता हुन्छ । उनीहरू योगमायालाई घर पठाउन चाहन्छन् । उता घरबाट योगमायालाई नस्वीकार्ने सन्देश आउँछ । सन्देशमा भनिएको हुन्छ, ‘दुई-दुई रात जंगलमा हराएकीलाई बुहारी मान्न तयार छैनौं । कोसँग हराएकी हो उसैसँग जाओस् ।’ योगमायालाई तिरस्कार गरिन्छ । घरको अपमान र माइतीको हेला सहेर पनि योगमाया बाँच्छिन्, मर्दिनन् । बालविधवा हुनुको जे सजाय पाउनु पर्ने थियो, त्यो पाउँछिन् र हरेक ढंगले एक्लो बाँच्छिन् । मुहारकी राम्री र व्यवहारले खारिएकी हुँदा गाउँमा पछि लाग्ने केटाहरू भने नभएका होइनन् । वनजंगल र घाँस दाउरा गर्दै केही वर्ष बित्छ १७ वर्षकी भएपछि गाउँकै प्रजापति डोट्यालसँग आसाम पुग्छिन् । आसाममा उनकी छोरी जन्मिन्छन्, नाम राखिन्छ, नैनकला । गाई पालेर, मजदुरी गरेर घरगृहस्थी राम्रै चल्छ । गाउँमा पुराण लागेको हुन्छ । योगमाया दम्पति पुराण सुन्न जान्छन् । छोरी पनि साथमा हुन्छे । पण्डितको मुखबाट उनले सुन्छिन्, ‘परपुरुषसँग लागेकी महिला रौरव नर्कमा पर्छे, पुरुष भए पनि नर्कमा पर्छ ।’ यो सुनेर योगमाया दम्पतिलाई चिन्ता लाग्छ । उनीहरूले उपाय खोज्छन् । पण्डितले उपाय सुल्झाउँछन्, ‘प्रायश्चित्त ।’

साँझ योगमाया दम्पत्ति अँध्यारो मुख लाएर घर फर्किन्छन् । निदायो कि भनेर यसो हेर्‍यो पति पनि निदाउन सकेका छैनन् । रातभरि उनीहरू छटपटिन्छन्, कसरी छोड्नुहोला यस्तो जोडी ? फेरि नरकको डर पनि त कम्ती छैन । कसैसँग सल्लाह लिऊँ भने यस गाउँमा पनि हेपिनु पर्ने उपेक्षित हुनु पर्ने हुन्छ । अन्ततः आँखाभरि आँसु पारेर लोग्नेस्वास्नी निर्णय गर्छन्, ‘प्रायश्चित्त हामीले गर्नैपर्छ । यो जुनी त यस्तै भयो, ऊ जुनी हामीले सपार्नै पर्छ । रौरव नर्कको यातनाभन्दा बरु हामी बेग्लै बसौं, प्रायश्चित्त गरौं ।’ छुट्टिने कुराले दुवैलाई पीडा दिन्छ । रुन्छन् र पनि छुट्टिन्छन् । छोरी लिएर योगमाया नेपाल फर्किन्छिन् । पति भने आसाममै बस्छन् । माइतमा उनलाई स्वीकार गरिन्नँ । बाबुआमाले भित्र छिर्न दिंदैनन् । भाउजू गंगाले उनलाई आफ्नोमा लान्छिन् । दाजुभाउजूकोमा बसेर काम गर्छिन्, छोरी हुर्काउँछिन् र गम्भीर क्षणहरू बिताउन एकान्तमा जान्छिन् ।

एकदिन उनको कानमा पर्छ, नैनकलाका बाबु पनि आसाममै मरे । मरे, असाध्यै दुःखको कुरो । योगमायाको मन एकतमासको हुन थाल्छ । उनी जीवनका बारेमा सोच्न थाल्छिन् । धर्म, इश्वर, पाप, पुण्य, सन्यास, योग यी विभिन्न विषयमा बुझ्न थाल्छिन् । मानव जीवनका दुःखहरूलाई जान्न चाहन्छिन् । अनुभवले जे सिकायो त्यही बोल्छिन्, गहिरा असन्तोषका आवाज सुसेल्छिन् । उनको सुसेली नै एउटा शक्ति बन्छ । अक्षर चिन्न नसके पनि उनी कविताहरू जन्माउन थाल्छिन् । एकदिन योगमायाले तीर्थयात्रीको लर्को देख्छिन्, स्वर्गद्वारी जानका लागि हिंडेको देख्छिन् । चुपचाप पछि लागेर, छोरी र दाजुभाउजू छोडेर योगमाया चैतन्य महाप्रभु अभयानन्द द्वितीयकहाँ पुग्छिन् । स्वर्गद्वारीमा एकखालको दीक्षित भएर योगमाया फेरि गाउँ फर्किन्छिन् । गाउँमा भोकमरी हुन्छ । धनीमानी बस्नेतहरूले अन्न थुपारेका छन् र महँगोमा गाउँलेलाई बेचिरहेछन् । खोलापारि अर्को गाउँमा सस्तो अन्न लिन जाने गरिब गाउँलेहरूलाई बस्नेतहरूले टिक्न दिंदैनन् । खोलाको साँघु भत्काइदिन्छन् र गाउँलेमाथि शोषण गर्छन् ।

योगमाया धुनी बालेर बस्छिन्, रुद्राक्षको माला लाउँछिन्, बिगुतको तीनधर्के टीका लाउँछिन्, कपाल नकोरी झाँक्रो फिँजाएर आसनमा बस्छिन् । उनको छेउमा पाँच-छ फिट उचाइको त्रिशूल ठडाइएको हुन्छ । त्यहीं बसेर उनी आँखा चिम्लेर धारा प्रवाह प्रवचन दिन्छिन् । सामाजिक अन्यायको विरोध गर्छिन् र गरिब, पीडित गाउँलेहरूलाई साथ लिन्छिन् । त्यसका लागि उनले धर्मको साहरा लिन्छिन् किनभने गाउँलेहरूले बुझ्ने र आकषिर्त हुने कुरा त्यही हो । योगमायाले आफ्ना भक्त वा अनुयायीहरूलाई जातपात नमान्न निर्देशन दिन्छिन्, सतीप्रथा र छुवाछूतको विरोध गर्छिन् । उनको समाजमा दतिल र बाहुन एकै हुन्छन्, साहू र पण्डितहरूको विरोध हुन्छ । यसबाट गाउँ भाँडेको, परम्परा मिचेको, अनाचार गरेको र समाजमा विकृति फैलाएको निहुँ निकालेर सामन्तहरूले उनलाई लखेट्न खोज्छन् । पण्डितहरूसँग योगमायाको युद्ध चल्छ, पुराण लगाएको ठाउँमा मारपिट चल्छ र धेरै गाउँलेहरू घाइते हुन्छन् । अन्ततः योगमायाको जित हुन्छ । अब योगमायालाई दबाउनका लागि भोजपुर र धनकुटाका समेत सामन्तहरू सरकारी सुरक्षाको भर पर्छन् । गाउँका बस्नेतहरू भने योगमायासँग मिल्न बाध्य हुन्छन् । लडाइँको क्षेत्र फराकिलो हुन्छ र योगमायाको चर्चा पनि फराकिलो हुन्छ ।

योगमायाले मानवताका पक्षमा शासन गर्न र भइरहेको बेथिति सुधार्नका लागि राजा त्रिभुवनलाई पत्र लेख्छिन् तर त्यो राजाकहाँ पुग्दैन । जुद्धशमशेरले बीचैमा रोक्छन् र योगमायाका कुरा सुन्छन् । उनले राजपण्डितहरूको सभा बोलाएर एउटा शास्त्रार्थ नै चलाउँछन् जसमा पण्डितहरू हार्छन् र योगमायाले जित्छिन् । अब शासकदेखि लिएर ठूला पण्डितहरू उनका विरोधी हुन्छन् । जुद्धशमशेरले माग पूरा हुने आश्वासन दिएर योगमायालाई मोहन शमशेरलगायतका भतिजाहरू साथ लाएर फकाइफुल्याई गाउँ फर्काउँछन् । उनी गाउँ त फर्किन्छिन् तर माग पूरा हुँदैन बरु राज्यपक्षबाट बारम्बार अप्ठ्याराहरू आइपर्छन् । यो सरकार र राज्यले आफ्ना कुराहरू नसुन्ने, यस्तो व्यवस्थामा सामाजिक न्याय नपाइने पक्का भएपछि योगमायाले एउटा भव्य यज्ञ गर्ने योजना बनाउँछिन् र राज्य र सरकारको विरोध गर्दै त्यस महायज्ञमा आफूले अग्नि समाधि लिने घोषणा गर्छिन् ।

यो घोषणाले तत्कालीन राणासरकारलाई ठूलो चुनौति सिर्जना गर्छ । भोजपुरबाट धनकुटा हुँदै तत्काल यो खबर काठमाडौं पुग्छ । धार्मिक प्रवृत्तिका राणाहरू यस खबरले आत्तिन्छन् । जसरी उनीहरू ब्राह्मण, सन्यासी आदिको हत्यालाई ठूलो अपराध मान्थे, ठीक त्यसैगरी योगमाया नामकी बाहुनी जोगिनीको हत्याको पाप बोक्न पनि चाहँदैनथे । योगमायाका साथ लागेर २ सय ४० जना भक्तहरू अग्निसमाधि लिंदैछन् भन्ने खबर सुन्नेबित्तिकै केन्द्रको निर्देशनमा धनकुटाबाट माधव शमशेर आवश्यक सेनासहित यज्ञस्थल पुग्छन् र यज्ञ भाँडेर मानिसहरूलाई अग्निसमाधिबाट रोक्छन् । योगमायासहित धेरै भक्तहरू भोजपुर र धनकुटाका जेलमा पर्छन् । केन्द्रको आदेशले महिलाहरूलाई तीनमहिनामा छोडिन्छ र पुरुषहरूलाई अनुकूलता हेरी क्रमशः जेल मुक्त गरिन्छ । जेल मुक्त गर्दा उनीहरूलाई एउटा कागजमा सही जराइन्छ जसमा लेखिएको हुन्छ, ‘अब हामी मर्ने छैनौं, केही गरी मर्‍यौं भने कानुनअनुसार सहुँला, बेहोरुँला ।’

यस्तो उल्लु कागज गराएर छोडिएका मान्छेमध्ये ६८ जनाले वि.सं. १९९८ आसार शुक्ल एकादशीका दिन अरुण नदीको उर्लंदो भेलमा फाल हालेर जलसमाधि लिन्छन् । आफ्ना जहान छोराछोरी पनि फाल हानेर मर्लान् भन्ने डरले कतिले घरका झ्यालढोका लगाएर मानिसलाई थुन्छन् र जोगाउँछन् । यसरी तत्कालीन सरकार फेरि एकचोटि असफल हुन्छ । नेपालको इतिहासबाट लामो समय हराएको यो घटना अहिले फेरि ब्युँतिएको छ र यसले राष्ट्रियस्तरमा चर्चा पाइरहेको छ । इतिहासमा बिरलै देखिने यस किसिमको विद्रोह संसारकै एउटा महत्त्वपूर्ण विद्रोह हो । यसले नेपालको बलिदानी इतिहासलाई गौरवशाली तुल्याएको छ । सिनेमाको कथा झैं लाग्ने यो सामाजिक विद्रोहको घटनाबाट निर्देशकहरूले मौलिक नेपाली चलचित्र निर्माण गर्न सक्छन् र कसैले यो आँट गर्नु जरुरी पनि छ ।
(माधव ढुंगेलको samachardaily.com मा राखिएको पठनीय लेख हराउन लागेको अवस्थामा रहेछ । त्यसैले यहाँ समावेश गरिएको हो ।)

(फोटो सौजन्यः नइ प्रकाशन)